نمایشگاه هنر ونیز با این هدف که آداب و سنن به چالش گرفته شود، تا هنر معاصر به نمایش درآید برگزار می‌شود و از همین رو تمامی برنامه‌ریزی‌ها در جهت ایجاد فضای نمایشگاهی متنوعی است تا بینندگان بتوانند بیشترین ارتباط را با آثار برقرار کنند. در پنجاه و چهارمین دوره بی‌ینال ونیز که از اواسط خرداد ماه امسال شروع به کارکرده و تا اوایل آذرماه به کار خود ادامه می دهد، این فرصت به‌وجود آمده که مؤسسات و گروه‌های هنری مستقل بین‌المللی همزمان با دوسالانه، نمایشگاه‌هایی از نوآوری‌های خود را در بخش قدیمی نمایشگاهی در مرکز ونیز (جیاردینی) به نمایش بگذارند، ضمن آنکه این محل برای نمایش آثار ملی نیز اختصاص دارد.
مدیر این دوره از بی‌ینال موضوع دوسالانه را «روشنایی‌ها» عنوان کرده بود و به آثار «تین تورتو» نقاش ونیزی اشاره داشت که نور را در آثارش به‌صورت خلسه آمیزی به‌کار گرفته و از او به‌عنوان هنرمندی که همواره نگران آداب و سنت‌های دوران خویش بوده، نام برده، لیکن رویکرد هنرمندان شرکت‌کننده فارغ‌از موضوع اصلی بی‌ینال و جدای از قالب و فرم، بیشتر رویدادهای سیاسی و خیزش‌های آزادی‌خواهانه کشورهای عرب خاورمیانه و شمال آفریقا را شامل می‌شودکه تاثیرات عمیق بر هنرمندان داشته است و موجب شده تا حساسیت و کنجکاوی زیادی نسبت به سرنوشت انسان معاصر در تحولات کشورهای بحرین، یمن، لیبی و... درآثار به نمایش گذاشته شوند؛ این بدان معنی است که هنر حتی در قرن بیست و یکم می‌تواند تنها برای تزئین صرف دیوارهای منازل و تالارها آفریده نشود و فراتر از فرمالیسم تزئینی به مفاهیمی که مربوط به سرنوشت انسان معاصر است، با حفظ معیارهای زیباشناسانه خلق شود.
از مهم‌ترین و اصلی‌ترین موضوعات حاکم بر فضای هنری بی‌ینال ونیز، آزادی‌خواهی، صلح‌طلبی و اعتراض به خونریزی را می‌توان نام برد و آثاری که بیشترین توجه عموم هنرمندان و منتقدان را به‌خود جلب کرد، جدای از دیدگاه داوران، آثار مربوط به غرفه‌های آمریکا، دانمارک و کشورهای عربی است. هنرمندان آمریکایی در اعتراض به نظامی‌گری‌های این کشور تانک جنگی را به‌صورت واژگون قرار داده‌اند که دونده‌ای روی یکی از ریل‌‌ها و تسمه در حال حرکت آن در هرساعت به‌مدت یک ربع می‌دود؛ مسابقه‌ای که با نماد‌های جنگی ارائه شده، تجاوزها و لشکرکشی‌های آمریکا را به چالش می‌کشد.
لونیزو وانگالینا، مسئول غرفه آمریکا، در این باره می‌گوید: هنرمندان آمریکایی در اعتراض به تجاوزات و حملات نظامی آمریکا به افغانستان، عراق و لیبی اینچنین تانک پیشرفته جنگی آمریکا را وارونه کرده و دوندگی بی‌فرجام و بی‌نتیجه‌ای را در قالب مسابقه دو روی ریل این تانک واژگون شده مانند دوندگی درجا روی تردمیل انجام می‌دهند.
احمد بارینی، مسئول یکی از غرفه‌های عربی، درباره دوسالانه ونیز به آثار مربوط به وقایع بحرین، تظاهرات، انقلاب و اعتراض‌ها اشاره می‌کند که این موارد دستمایه کار هنرمندان قرار گرفته و در این زمینه می‌گوید: این نمایشگاه تصاویری بود واقعی از مبارزه مردم در شب و روز که در تمامی ساعات و در تاریکی شب و روشنایی روز برای آزادی بحرین، یمن و دیگر کشورهای عرب مسلمان به‌پا خاسته‌اند.
همچنین کاترین آزینا گورک، مسئول غرفه دانمارک اظهار داشت: موضوع آزادی گفتار سوژه کار هنرمندان در غرفه دانمارک بود. او می‌گوید: آزادی‌بیان در سال‌های اخیر ستیزه‌جویانه‌تر شده و مردم برای دستیابی به گفتار آزادانه مجبور به مبارزه هستند و این منجر به زد و خورد می‌شود. بیشترین سوژه‌های هنری در این دوسالانه تحت‌تأثیر انقلاب‌های اخیر کشورهای عرب مسلمان درباره آزادی، صلح طلبی و اعتراض به خونریزی بوده است. در غرفه ایران نیز مظلومیت 240هزار شهید دفاع مقدس در آینه یک اثر چیدمان جذاب به‌نمایش درآمده است. اقدام شایسته و هوشمندانه‌ای که هیأت داوران آثار و مسئولان هنرهای تجسمی ایران در برپایی این نمایشگاه داشتند، پرداختن به موضوع شهدا با انتخاب اثر مرتضی دره‌باغی بوده است که در مسیر هنر اعتراض و انقلاب بوده و در باورهای مردم ایران دیده می‌شود که با شیوه‌ای جذاب در قالب هنر مدرن ارائه شده است؛ اثری که هم سنت در آن دیده می‌شود و هم مدرنیسم.
نکته قابل تامل این است که بتوان با مفاهیم، مضامین و اندیشه‌ها، ایران معاصر را در قالب هنر معاصر جهانی بیان کرد، به همین جهت تصویر این اثر برخلاف دوره‌های قبل در کاتالوگ نمایشگاه به‌صورت دوصفحه‌ای چاپ شد. این امر نشان از توجه برگزارکنندگان بی‌ینال به اینگونه آثار داشت.
همچنین آثار عکاسی محسن راستانی که چهره‌های خانواده ایرانی را در نگاه‌های سؤال برانگیزشان به نمایش گذارده تحسین برانگیز است. اگر چه گالری ایران در ونیز از فضای اصلی (آرسناله) دور بود ولی در مجاورت آبراه و ایستگاه اصلی تردد هنرمندان و مخاطبین قرار داشت و جدای از آنکه فضای نمایشگاهی کوچکی در اختیار داشت ولی از عمق و وسعت هنری زیادی برخوردار بود. به گمان من آثار هنرمندان ایران در ونیز، هم از جهت استفاده از ابزارهای نوین و کارآمد هنر معاصر و هم از لحاظ مضمون و مفهوم بسیار جذاب و تاثیرگذار بود که نه تنها هنر امروز و دیروز ایران را در خود دارد، بلکه باید گفت که نسبت به هنر جهانی هم به بیراهه نمی‌رود و همسو و همدوش با آن است.
*استاد دانشگاه و کارشناس هنری
